جمعیت گوزن قرمز در ایران تا حدود ۱۰سال پیش که برنامه‌های حفاظتی به جدیت سال‌های اخیر اجرا نمی‌شد، به‌دلیل شکار غیرمجاز و برهم‌زدن آرامش زیستگاه‌ها از سوی آفرودسواران و تورهای طبیعت‌گردی در فصل گاوبانگی (جفت‌گیری مرال) به‌شدت کاهش یافته‌بود؛ اما در این سال‌ها با اجرای منظم برنامه‌های حفاظتی، زادآوری این گونه ارزشمند حیات‌وحش افزایش یافته و جمعیت آن‌ها تا حدی احیا شده است؛ اگرچه گوزن قرمز هنوز هم در فهرست سرخ اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) قرار دارد.
مرال یا گوزن قرمز خزری (ایرانی)، زیرگونه گوزن زرد، بزرگ‌ترین پستاندار علف‌خوار در جنگل های پهن‌برگ هیرکانی در شمال ایران است. اگر چه گوزن قرمز هنوز هم در فهرست سرخ اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) قرار دارد
پایش و سرشماری ابزاری علمی و ضروری در مدیریت و حفاظت از حیات‌وحش است. داده‌های حاصل از سرشماری (تعداد، تراکم و پراکنش جمعیت مرال‌ها و آگاهی از کاهش یا افزایش جمعیت و عوامل تهدیدکننده آن‌ها) نقش مهمی در برنامه‌ریزی برای حفاظت بهتر و دقیق‌تر آن‌ها دارد.
مرال یا گوزن قرمز خزری (ایرانی)، زیرگونه گوزن زرد، بزرگ‌ترین پستاندار علف‌خوار در جنگل‌های پهن‌برگ هیرکانی در شمال ایران است. در ایران مرال‌ها عمدتا در پارک ملی گلستان، منطقه حفاظتشده جهان‌نما، سلسله جبال البرز شمالی و بخش‌هایی از هیرکانی مازندران و گیلان و مناطقی از پرور و فینکس شهرستان شهمیرزاد سمنان در حوزه مناطق جنگلی پراکنده هستند و در گله‌های بزرگ و کوچک زندگی می‌کنند. شکارچیان طبیعی آن‌ها پلنگ‌ها، گرگ‌ها و خرس قهوه‌ای هستند.
زمان جفت‌گیری مرال‌ها از نیمه‌ی شهریورماه تا نیمه‌ی مهرماه است که با شروع سرشماری آن‌ها همراه است. مرال‌های نرها قدی بلند و شاخ‌های بزرگ و منشعب دارند که هرسال در بهار می‌ریزد و دوباره رشد می‌کند و برای مبارزه با مرال‌های نر دیگر به‌کار می‌برند. ماده‌ها کوچکتر هستند. در فصل جفت‌گیری نر صدای نعره بلند سر می‌دهند که به نعره‌کشی مرال یا گاوبانگی معروف است.
اهمیت گاوبانگی حفظ مرال‌ها برای جنگل‌های هیرکانی
گاوبانگی یا ورزاچمر زمان جفت‌گیری و تجدید نسل مرال‌هاست. بانگ مرال نر نشان‌دهنده حیات در جنگل است. مرال بخش مهمی از زنجیره غذایی جنگل را تشکیل می‌دهد و حضور آن نشان‌دهنده سلامت جنگل است. مرال‌ها گیاه‌خوارند و به پراکنش بذر گیاهان و تنظیم پوشش گیاهی کمک می‌کنند. همچنین به‌عنوان نماد تنوع زیستی جنگل‌های هیرکانی شناخته می‌شوند و در فرهنگ و قصه‌های مردم بومی شمال مانند تالش جایگاه مهمی دارد.
گاوبانگی یا ورزاچمر زمان جفت‌گیری و تجدید نسل مرال‌هاست. بانگ مرال نر نشان دهنده حیات در جنگل است. مرال بخش مهمی از زنجیره غذایی جنگل را تشکیل می‌دهد و حضور آن نشان‌دهنده سلامت جنگل است
متأسفانه جمعیت مرال‌ها در جنگل‌های هیرکانی با تهدیدهای زیادی روبه‌رو هستند. آمارها نشان از کاهش ۸۰ درصدی جمعیت آن‌ها در دهه‌های اخیر دارد. از این رو سازمان‌های متولی با همکاری نیروهای حفاظت و داوطلبان در تلاش برای حفظ این گونه ارزشمند هستند. در حال حاضر بنا بر سرشماری سال ۱۴۰۳ تعداد مرال‌ها در مازندران ۱۰۲۲رأس، گلستان ۱۰۷۲ رأس اعلام شد.
کمبود محیط‌بان برای پایش زیستگاه مرال‌ها
در همین راستا، «فرشاد رمضانی»، کارشناس حیات‌وحش و محیط‌بان اداره کل محیط زیست مازندران، در گفت‌وگو با مرور گفت: گاوبانگی یک پدیده محیط‌زیستی در فصل جفت‌گیری مرال‌ها است و چادرهای گاوبانگی در شهرستان‌های نور، نکاشهر، چالوس، تنکابن، گلوگاه، کیاسر، ساری و سوادکوه در استان مازندران برپا می‌شود. این مناطق شامل بخش‌های مرکزی البرز، البرز شرقی و مناطق جنگلی هزارجریب، پناهگاه حیات‌وحش دودانگه و چهاردانگه و محدوده‌های امن مناطق حفاظت شده است. گاوبانکی در گلستان نیز در منطقه جهان‌نما و پارک ملی گلستان در حال انجام است.
فرشاد رمضانی درباره چالش‌های حفاظتی مرال‌ها گفت: خوشبختانه امسال در منطقه‌ای که حضور داشتیم ساخت‌و‌سازی انجام نشده و صدای تیراندازی نداشتیم زیرا منطقه به‌طور مستمر توسط محیط‌بان محافظت می‌شود.
رمضانی کمبود محیط‌بانان را یکی از نگرانی‌های اصلی اعلام کرد و گفت: در منطقه‌ای که باید توسط ۳۰ محیط‌بان محافظت شود فقط ۶ نفرحضوردارند. خوشبختانه محیط‌بانان به‌تازگی رسمی شده‌اند اما فشار کار به‌دلیل نیروی کم وجود دارد.
پنهان شدن مرال‌ها در اثر ورود غیرمجاز به مناطق جنگلی
«مریم موقر»، از فعالان گردشگری و محیط زیست گیلان، نیز از تجربه خود برای مشاهده گاوبانگی در منطقه حفاظت شده پرور و فینکس شهرستان مهدی‌شهر سمنان به مرور می‌گوید: در قالب تور حفاظتی همراه محیط‌بان به منطقه رفتیم و در سه‌روزی که منطقه حضور داشتیم با وجود این‌که ۵ کیلومتر وارد محدوده جنگلی شدیم، اما نه صدای مرال‌ها را شنیدیم و نه آن‌ها را دیدیم.
در سرشماری سال ۱۴۰۳، تعداد ۴۰ رأس مرال شناسایی شد. این مرال‌هایی است که مشاهده شده است. عوامل مختلفی سبب رانده شدن مرال‌ها از زیستگاه خود یا مخفی شدن آن‌ها در دل جنگل می‌شود. از میزان شکار و زاد و ولد مرال‌ها اطلاعاتی در دست نیست. از نظر امنیت تقریبا همه مکان‌های زیست مرال‌ها، در معرض خطر و تهدید هستند
مریم موقر دلیل ندیدن مرال‌ها در آن محدوده جنگلی را ورود غیرمجاز مردم به منطقه، وجود رودخانه در پایین دست و حضور تعداد زیادی از مردم در رودخانه و ایجاد آلودگی صوتی، ورود کوهنوردان بدون هماهنگی به داخل منطقه که سبب فرار و تغییر مکان مرال‌ها شد عنوان کرد.
سرشماری جمعیت مرال‌های گیلان آغاز شد
در حالی‌که سرشماری مرال‌ها در سایر زیستگاه‌های ایران در دسترس است اما طی چندسال گذشته محیط زیست گیلان از ارائه تعداد این گونه حیات‌وحش به منظور حفاظت خودداری می‌کند.
«سامان علی‌نژاد»، رئیس اداره نظارت بر حیات‌وحش اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان، هم در همین راستا از پایش مرال‌ها در شهرستان‌های شفت، فومن، رودبار، سیاهکل، املش، رضوانشهر، ماسال و لنگرود خبر داد.
با این‌حال علی‌نژاد درباره تعداد مرال‌های پایش شده در سال ۱۴۰۴ اظهار داشت: فعلا در میانه سرشماری هستیم و هنوز این کار به پایان نرسیده است. بنابراین نتایج بعد از آذرماه اعلام خواهد شد.
علی‌نژاد ادامه داد: در گیلان به‌دلیل اشغال مراتع توسط جوامع انسانی مرال‌ها اکثرا در جنگل‌های بکر و انبوه حضور دارند و برخلاف استان‌های مازندران و گلستان که در مرز بین جنگل و مرتع هستند حدود ۹۰ درصد مرال‌های گیلان در دل جنگل انبوه هستند.
آفرودسواران و موتورسوران نیز چالش جدی به‌شمار می‌آیند. دامداری، جاده‌سازی، برداشت از جنگل همه این عوامل در آسیب به زیستگاه مرال‌ها است
همه مکان‌های زیست مرال‌ها، در خطر هستند
وی اضافه کرد: در سرشماری سال ۱۴۰۳، تعداد ۴۰ رأس مرال شناسایی شد. این تعداد مرال‌هایی است که مشاهده شده است. عوامل مختلفی سبب رانده شدن مرال‌ها از زیستگاه خود یا مخفی شدن آن‌ها در دل جنگل می‌شود. از میزان شکار و زاد و ولد مرال‌ها اطلاعاتی در دست نیست. از نظر امنیت تقریبا همه مکان‌های زیست مرال‌ها در معرض خطر و تهدید هستند.
رئیس اداره نظارت بر حیات‌وحش اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان گفت: مهم‌ترین تهدید برای حیات مرال‌ها، تخریب زیستگاه در اثر افزایش ساخت‌و‌ساز، شکار بی‌رویه، حضور بی‌ضابطه گردشگران، به این مناطق بخصوص در قالب تورهای گردشگری، کوهنوردی، کوهنوردی با آفرود و بیراهه نوردی سبب آسیب جدی به زیستگاه مرال‌ها و فرار و تغییر مکان آن‌ها شده و امکان جفت‌گیری را از آن‌ها گرفته است.
وی تصریح کرد: آفرودسواران و موتورسوران نیز چالش جدی به‌شمار می‌آیند. دامداری، جاده‌سازی، برداشت از جنگل همه این عوامل در آسیب به زیستگاه مرال‌ها است. از این رو امسال فرماندهی یگان حفاظت سازمان محیط زیست کشور طی هماهنگی با مراجع قضایی و با هدف حفاظت از مرال‌ها حضور افراد و تورهای گردشگری بدون مجوز سازمان محیط زیست را ممنوع اعلام کرد.
علی‌نژاد درباره بودجه اختصاصی به سرشماری مرال‌ها گفت: سازمان بودجه کلی برای سرشماری حیات‌وحش اختصاص داده که در هر استان بخشی به پایش و سرشماری مرال‌ها اختصاص پیدا می‌کند. با این حال ما بودجه جداگانه نداریم.
وی عامل مهم حفاظت را نقش دوست‌داران محیط زیست و مردم محلی اعلام کرد و گفت: دوست‌داران محیط زیست باید در حفاظت از حیات‌وحش به ما کمک کنند. ما باید حفاظت را با مردم و در کنار آن‌ها انجام دهیم. لذا از همه افراد جامعه، شکارچیان و دغدغه‌مندان گیلان و استان‌های شمالی درخواست می‌کنیم که در فصل گاوبانگی در راستای شناسایی، حفاظت زیستگاه‌ها و اطلاع‌رسانی درباره عواملی که سبب به خطر افتادن امنیت زیستگاه می‌شود مشارکت کنند.
منبع: مرور
