در خلال جنگ های ایران و روسیه در اوایل سده ۱۹ میلادی و انعقاد قرارداد های ننگین گلستان و ترکمنچای سرزمین تالش به دو قسمت تقسیم شد و شمال رودخانه آستارا از ایران شده و ضمیمه امپراطوری روسیه گردید.

به دنبال آن فتحعلیشاه قاجار در بخش باقیمانده تالش که فاقد مراکز شهری بود خان نشینان کرگانرود و اسالم و شاندرمن و ماسال و تالشدولاب را ایجاد نمود که مقرر حکومت این خان نشینان شهرهای آینده تالش را پی ریزی نمودند.

کرگانرود، وسیع‌ترین بخش تالش

در این میان بلوک کرگانرود بعلت نزدیکی به مرز روسیه مهم‌ترین و وسیع ترین بخش تالش بشمار می آمد.

الکساندر خودزکو کنسول روس درگیلان درست در همین زمان در کتاب معروف خود درباره آن مینویسد: مرکز کرگانرود آبادی هشپر و والی آن بالاخان است که فرمانده قشون تالش محسوب می شود و سراسر این ایالت به طور موروثی به وی واگذار شده است.

عمارت اطاقسرا، یادگار سردار امجد

چهار دهه بعد نصرت الله خان سردار امجد نوه بالاخان در اواسط دوره ناصرالدین شاه قاجار عمارت اطاقسرا را با معماری اروپایی بنا نمود که نماد و سمبل هشپر (تالش فعلی) گردید.

هشپر و سایر مراکز حکومتی در تالش از ساحل دریا فاصله داشتند.به همین خاطر مراکز بازاری و بنادر کوچکی مانند: کرگانرود، شفارود و آلالان در مسیر رودهای تالش ایجاد شدند که اهالی تالش از این طریق با بنادر روسیه داد و ستد می نمودند، بنابر این در قرن ۱۹ میلادی مراکز سیاسی و اقتصادی تالش از یکدیگر جدا افتادند و به همین خاطر شهر تمام عیاری در این ناحیه شکل نگرفت از اینرو تا انقلاب مشروطه هشپر بعنوان مرکز سیاسی تالش از بازار ساحلی کرگانرود فاصله داشت.

رابینو در این زمینه چنین مینویسد بازار نزدیک دریا شامل ۶۰ دکان و در حدود ۱۵ کلبه چوبی است و محل اقامت خان ها در هشپر می‌باشد .

در سال ۱۲۸۶ بر اثر وقایع انقلاب مشروطه عمارت اطاقسرا و ابنیه پیرامون آن به آتش کشیده و به حکومت خان های کرگانرود پایان داده شد و هشپر تا سه دهه بعد محلی متروکه بود، در عوض بازارهای ساحلی نقش اداری ناحیه را نیز به عهده گرفتند بطوریکه در قانون تقسیمات کشوری سال ۱۳۱۶ بازار شفارود مرکز بهش خمسه طوالش گردید.

پس از اشغال ایران به دست ارتش شوروی در جریان جنگ جهانی دوم روسها جاده ای بین انزلی و آستارا از میان تالش احداث کردند تا بهتر تدارکات جنگی متفقین را از جنوب ایران به جبهه جنگ المان انتقال دهند.

در این ارتباط ساختن پل بر روی کرگانرود در نزدیکی هشپر موجب برتری موقعیت مکانی آن نسبت به بازار ساحلی کرگانرود گردید بطوریکه در طی چهار سال بازار ساحلی کاملا متروکه گردیده و ادارات دولتی آنجا نیز به هشپر منتقل شدند.

به دنبال این تحول مرکز شهرستان خمسه طوالش که در ۲۲ مرداد ۱۳۲۳ به شهرستان تبدیل شده بود در ۱۸ آذر ۱۳۲۴ از شفارود به هشپر منتقل گردید زیرا شفارود در حاشیه جنوب شرقی شهرستان قرار داشت که با توجه به وسعت و‌شکل و امتداد طولی طوالش پاسخگوی نیاز های اداری شهرستان جدید نبود.

هسته اولیه شهر تالش از یک ردیف دکان و خانه های چوبی طبقه بالا و یا پشت آن تشکیل شده بود که در دو سوی پل امتداد جاده احداثی روس ها مستقر شده بودند اندکی بعد گسترش و تنوع فعالیت های بازار کوچه های مسگران و گلسرخ (خیابان مولوی و خیابان شهید افرازی کنونی) را بوجود آورد و به تدریج بافت شهری در امتداد جنوبی جاده و به سمت شرق گسترش یافت بدین ترتیب بود که هسته اولیه شهر جدیدی بنام هشپر بوجود آمد و در سال ۱۳۲۶ خورشیدی مرکز شهرستان تالش رسما به هشپر انتقال یافت و نخستین فرماندار تالش به نام شمس امیری بعنوان فرماندار این شهر تعیین گردید.

تالش شهر بزرگمردان و شیرزنان و نجییب زادگان

ارادتمند آریا شفقی